Quälltext vu Mond aaluege

{{DISPLAYTITLE:Moo}}
{{Dieser Artikel|beschäftigt sich mitem Erdmond (Mo). Fer witteri Bedütige vu Mond lueg [[Mond (Begriffsklärung)|Mond (Begriffschlärig)]]}}
{{Infobox Mond
| Name = Mo (Luna) [[Datei:Moon decrescent symbol (bold).svg|24px|☾]]
| SysName =
| Bild = [[Datei:moon-galileo-color.jpg|frameless|center]]
| Bildtext = Galileo-Ufnahm vu dr Oschthalbchugkle vum Mo, im Zentrum s'Mare orientale.
| Zentrum = Erde
| Halbachse = 384.400
| Exzentrizität = 0,0549
| Periapsis = 363.300
| Apoapsis = 405.500
| Bahnneigung = 5,145
| Umlaufzeit = 27,3217
| Umlaufgeschwindigkeit = 1,023
| ref-o =<ref name="moonfact">[http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/moonfact.html NASA Factsheet] on Earth's moons (Englisch) und elementare Berechnungen aus diesen Daten</ref>
| Visuelle_Helligkeit = −12,74
| Scheinbarer_Durchmesser = 31
| Albedo = 0,12
| Durchmesser = 3.476
| Masse = 7,349 × 10<sup>22</sup>
| Oberfläche = 37.932.330
| Dichte = 3,341
| Rotation = 27,322 Däg
| Achsneigung = 6,68
| A_Fallen = 1,62
| V_Flucht = 2.380
| Temperatur =
| ref-p =<ref name="moonfact" />
| Vergleichbild = [[Datei:Moon Earth Comparison.png|250px]]
| Vergleichtext = Grösseverglich zwische dr Erde un em Mo (massstabsgrechti Photomontage)
}}

{{Dialekt|Markgräflerisch|Markgräflerisch|Markgräflerisch (Ebringe)}}
Dr '''Erdmond''' (latinisch ''Luna''), wo meistens numme '''Mo''' gnennt wird, isch dr einzig natürlich [[Satellit (Astronomie)|Satellit]] vu dr [[Erde (Planet)|Erde]].
Er isch dr einzig fremd [[Himmelskörper]], wo bisher vu Mensche beträtte worre isch, un au ein vu dr am beste erforschte.
Aber trotzdem lit noch viil im Dunkle, etwa si [[Entstehung des Mondes|Bildig]] un menki [[Gelände|Gländeforme]]. Die später Entwicklig un si innere Ufbau sin aber sit einige Johre witgehend chlärt.

S'üblich Zaiche fer dr Mo isch e [[Mondsichel|Mondsichle]], wo uf dr [[Nordhalbkugel|Nordhalbchugle]] vu dr Erde dr abnämmend, uf dr [[Südhalbkugel|Südhalbchugle]] dr zuenämmend Mo zaigt: [[Datei:Moon decrescent symbol.svg|☾]]

== Bahn un Rotation vum Mo ==
D'Mo wird ufgrund vu dr relativ große Entfernig vu dr Erde (durschnittlich 60 [[Radius|Erdradie]]) erheblich vu dr [[Sonne|Sunne]] gstört, so dass es je nooch Bahnelement underschiidlich langi Umlaufzitte (''Munät'') git.

=== Schinbari Bewegig vu dr Erde us gsähe ===

Dr Mo umkreist d'Erde im Verlauf vu ca. 29,5 Däg vu Weste nooch Oste. Wäge dr Rotation vu dr Erde um sich selber umchreist er aber schinbar d'Erde in ebba 24 Stunde un 50 Minute vu [[Osten|Oste]] nooch [[Westen|Weste]], was dorum au die middler Längi vum dopplete [[Gezeiten|Gezittezyklus]] isch. D'Bahn vum Mo isch um 5,1 Grad gege d'[[Ekliptik|Erdbahnebeni (Ekliptik)]] um d'[[Sonne|Sunne]] (schinbari Sunnebahn) gneigt. Si schinbari Bewegig vor de [[Fixstern]] ähnlet domit dere vu dr Sunne. 

Dr Zittpunkt vum Mouf- un -undergang isch domit jeder Dag ebba 50 Minute später (was aber um iber ä halbi Stund schwanke cha). In 29 Däg got dr Mo 28 Mol uf. Fer e Beobachter uf dr [[Nordhalbkugel|Nordhalbchugle]] stot dr Mo (wie au d'Sunne) an sinem höchste Bahnpunkt im Süde, fer e Beobachter uf dr [[Südhalbkugel|Südhalbchugle]] im Norde (un die sichtbare Oberflächestrukture erschine im Vergliich zue dr Nordhalbchugle uf dr Chopf gstellt, bi dr Mosichle isch was im Norde e abnämmende Mo zeigt im Süde dr zuenämmend un umchehrt). In [[Äquator]]nächi cha mer dr Mo an sinem höchste Punkt im [[Zenit (Richtungsangabe)|Zenit]] sähe.

=== Mobahn ===
D'Bahn vum Mo um d'Erde isch e [[Ellipse]] mit dr numerische [[Exzentrizität (Mathematik)|Exzentrizität]] 0,055; des heisst, die gröscht un die chleinst Entfernig vum Zentrum wiicht jewils um 5,5 Prozent vu ere wirkliche Chreisbahn ab. Dr middler Bahnradius – die [[große Halbachse|gross Halbax]] – misst 384.400 Kilometer. Dr erdnächst Punkt vu dr Bahn nennt mer ''[[Perigäum]]''. Er befindet sich 356.410 km vum Erdmiddelpunkt entfernt. Dr erdfernste Punkt heisst ''[[Apogäum]]'' un isch 406.740 km vum Erdmiddelpunkt entfernt. D'Durgäng vum Mo dur d'Bahnebeni vu dr Erde (d'[[Ekliptik]]) nennt mer ''[[Mondknoten|Mochnote]]'' (oder Drachepunkte), wobi dr ufstigend Chnote dr Itritt in d'Nord-, dr abstiigend der in d'Südhemisphäri beschribt. D'Zitt zwische zwei Durgäng dur dr gliich Drachepunkt nennt mer ''drakonitische Munät'' (vu lat. ''draco'' fer [[Drache]].
Dr Mo umlauft zämme mit dr Erde d'Sunne, dur d'Bewegig um d'Erde pendlet dr Mo aber um e gmeinsami Ellipsebahn. D'Variation vu dr Gravitation während dere Pendelbewegig füehrt zämme mit gringere [[Bahnstörung|Störige]] dur die andere Planete zue Abwiichige vu ere exakte [[Keplerellipse]] um die Erde. Dr erdnächst Bahnpunkt schwankt dorum zwische ebba 356.000 un 370.000 km. Dr erdfernst Punkt schwankt ebba 2000 km. 
* S'Perigäum umlauft d'Erde ''direkt'' mit ere Periode vu 8,85 Johre
* Dr Mo umchreist au nit dr Erdmiddelpunkt, sundern dr gmeinsam Schwerpunkt vum Erde-Mo-System ([[Baryzentrum]]), wo sich als lineari Beziehig zwische dr Masseverhältnisse vu Erde un Mo uf 1/81 vu dr Strecki Erdmiddelpunkt - Momiddelpunkt befindet, also im Middel öppe 4200 km vum Erdmiddelpunkt un 1400 km underem sublunare Punkt vu dr Erdoberflächi.
* D'Mochnote umlaufe d'Erde ufgrund vu ere Präzessionsbewegig ''retrograd'', also gege d'Umlaufrichtig vum Mo, mit ere Periode vu 18,61 Johre. Sie bewirke doher e schwachi Modulation vu dr [[Präzession|Erdpräzession]] mit ebe dere Periode, wo als [[Nutation (Astronomie)|Nutation]] bezeichnet wird.
Usserdem schwankt in dere Periode d'Neigig vu dr Mobahn zum Erdäquator zwische 18,36° un 28,6°.

==== Bahnperiode ====
D'Dur vume Bahnumlauf vum Mo (''[[Monat|Munät]]'') cha mer nooch verschiidene Kriterie festlege, wo jewils underschidlichi Aspekte abdecke.
* Nooch eme ''[[Siderische Periode|siderische]]'' Munät (27,32 d) nimmt dr Mo wiider die gliich Stellig zue dr [[Fixstern]]e i (vu dr Erde us beobachtet).
* Nooch eme ''[[Synodische Periode|synodische]]'' Munät (29,53 d; Periode vu dr Mondphase) erreicht dr Mo wiider die gliich Stellig zue dr Sunne (vo dr Erde us beobachtet).
* E ''[[Drakonitische Periode|drakonitische]]'' Munät (27,2122 d) benötigt er, um wiider dur dr gliich Chnote vu sinere Bahn z'laufe; er isch wichtig fer d'[[Sonnenfinsternis|Sunne-]] un [[Mondfinsternis|Mofinsternisse]]
* E ''[[Anomalistische Periode|anomalistische]]'' Munät (27,555 d) benötigt dr Mo vu einem Perigäumdurgang zum nächste.

==== Mophase ====
S'Ussähe vum Mo ariiert im Lauf vu sinem Bahnumlauf un durlauft die [[Mondphase|Mophase]], Ablick vu dr Nordhalbchugle:

[[Datei:Mond_Phasen.svg|362px|thumb|none|D'Mophase vu Nöimo iber Vollmo zue Nöimo]]
* '''[[Neumond|Nöimo]]''' (1) – dr Mo stot zwische dr Sunne un dr Erde
* '''zuenämmende Mo''' (2–4) (obends sichtbar)
* '''[[Vollmond|Vollmo]]''' (5) – d'Erde stot zwische dr Sunne un em Mo
* '''abnämmender Mo''' (6–8) (morgens sichtbar)

* Dr '''Halbmo''' – zunämmend (3) oder abnämmend (7) – isch d'[[Halbphase]] (''Dichotomi'').

Die nit vu dr Sunne belüchtete Deil vu dr erdzuegwendete Mosite sin debi nie völlig dunkel, sundern werre dur s'Erdliecht – dr Widerschin vu dr Erdoberflächi un dr Erdatmosphäri – indirekt eweng ufghellt. Sälli Ufhellig wird au als '''äschegraus Moliecht''' bezeichnet un isch am beste bi schmaler Mosichle z'sähe.
[[Datei:Earthshine_diagram.png|right]]
Si Ursach isch scho vu [[Leonardo da Vinci]] richtig erchennt worre. Mit eme [[Fernglas]] vu numme gringer Vergrösserig sin im [[Erdschein|Erdschin]] sogar Einzelheite erchennbar, denn ufgrund vum grössere Durmesser un vu vum höchere [[Albedo|Ruckstrahligsvermöge]] vu dr Erde isch d'"Vollerde" rund 50 mol so hell wie dr Vollmo. Messige vum äschegraue Moliecht erlaube Ruckschlüss uf Veränderige vu dr [[Atmosphäre|Erdatmosphäri]].

D'[[#Mondrotation|Rucksite vum Mo]], oft au irrig als "dunkli Site" bezeichnet, isch natürlich nit immer dunkel. Bi Nöimo lit si im helle Sunneliecht. Wil d'"Momeere" fähle, het d'Rucksite au e dütlich höcheri Ruckstrahlig wie d'Vordersite.

=== Morotation ===
[[Datei:Lunar libration with phase2.gif|left|thumb|Molibration]]
Dur d'[[Gezeiten|Gezittewirkig]], wo dur d'[[Gravitation]] vu dr Erde entstot, het dr Mo si Rotation dr Umlaufzitt (siderischer Munät) abasst ([[gebundene Rotation|bundeni Rotation]]), des heisst bi eme Umlauf drillt er sich im gliiche Drillsinn eimol um die eige Ax. Doher isch vu dr Erde us immer dieselb Site z'sähe. Uf Grund vu [[Libration]]sbewegige wäge dr elliptische Bahn un dur Usnutzig vu dr Parallaxe sin vu dr Erde us ca. 59% vu dr Mooberflächi isähbar. D'[[Rückseite|Rucksite]] vum Mo het 1959 erstmols dur [[Raumsonde|Ruumsonde]] beobachtet werre chänne.

Wäge dr bundene Rotation dät e Beobachter uf em Mo d'Erde immer an dr selbe Stell vum [[Himmel]] sähe (abgsähe vu liichte Schwankige, wo dur [[Libration]]e verursacht sin). D'Erde got also niemals „uf“ oder „under“. E Beobachter uf dr Morucksite cha d'Erde degege niemols sähe. Wägenem Fähle vu ere [[Atmosphäre|Atmosphäri]] isch dr Mohimmel nit farbig, sundern schwarz. D'Erde erschint als bläulichi Schiibe, fast viirmal so gross wie dr Mo vu dr Erde us un 50 mol heller. D'Erdphase werre ime synodische Munät durloffe un sin dr Mophase entgegegsetzt. Bi Nöimo herrscht „Vollerde“ un bi Vollmo „Nöierde“.

D'[[Sonne|Sunne]] wanderet vum Mo us gsähe sehr langsam iber dr Sternehimmel. Vu Sunneufgang bis zum Höchststand vu dr Sunne durt's e Wuche, un vu dert e witteri Wuche bis zum Sunneundergang, woruf e 14-dägigi Nacht folgt. E Dag-Nacht-Zyklus uf em Mo durt somit e Munät.

=== Finsternisse ===
[[Verfinsterung|Verfinsterige]] zwische Sunne, Mo un Erde trätte uf, wenn die dri Himmelskörper uf ere Linie liige, des heisst, numme bi Vollmo oder Nöimo, un wenn sich dr Mond in dr Nächi vu eim vu dr zwei Mochnote befindet. Des bassiert numme alli sex Munät.

==== Mofinsternis ====
[[Datei:Lunar-eclipse-09-11-2003.jpeg|right|thumb|180px]]
Bi ere [[Mondfinsternis|Mofinsternis]] (lunare Eklipse), wo numme bi Vollmo ufträtte cha, stot d'Erde zwische Sunne un Mo. Si cha uf dr gsamte Nachtsite vu dr Erde beobachtet werre un durt maximal 3 Stunde 40 Minute.
Mer underschiidet
* ''totali'' Mofinsternis, bi dere dr Mo völlig in dr Erdschatte wanderet. D'Totalität durt höchstens 100 Minute. Betrachtet mer die geometrische Verhältnisse bi ere totale Mofinsternis, so sott dr Mo im Chernschatte vu dr Erde liige, wo sich theoretisch chnapp 1,4 Millione Kilometer in dr Ruum erstrecke sott, datsächlich aber wäge dr starche Straiig dur d'Erdatmosphäre numme ebba 250.000 Kilometer witt reicht. Dr Mo wird deshalb au bi totale Finsternisse nit völlig verdunklet. Wil d'[[Erdatmosphäre]] die blaue Adeile vum Sunneliecht stärcher strait wie die rote, erschint dr Mo bi totale Finsternisse als dunkli rotbruni Schiibe; doher au die glägentlich Bezeichnig "Bluetmo".
* ''partielli'' Mofinsternis, bi dere numme e Deil vum Mo vu dr Erde abgschattet wird, des heisst e Deil vum Mo blibt währendem gsamte Verlauf vu dr Finsternis sichtbar.
* ''Halbschattefinsternis'', bi dere dr Mond numme (ganz oder deilwiis) in dr Halbschatte vu dr Erde itaucht. Halbschattefinsternisse sin zimli unuffällig; es zeigt sich numme e liichti, schwer z'beobachtendi Vergrauig vu sällere Mondsite, wo im Chernschatte vu dr Erde am nächste isch.

Vu Mo us gsähe stellt sich e Mofinsternis als Sunnefinsternis dar. Debi verschwindet d'Sunne hinder dr schwarze Erdschiibe. Bi ere totale Mofinsternis herrscht uf dr ganze Movordersite totali Sunnefinsternis, bi ere partielle Mofinsternis isch d'Sunnefinsternis uf em Mo numme in einige Gebiite total, un bi ere Halbschatte-Mofinsternis herrscht uf em Mo e partielli Sunnefinsternis. Ringförmigi Sunnefinsternisse git es uf em Mo wägem im Verhältnis zue dr Sunne viil größere schinbare Durmesser vu dr Erdschiibe nit; numme dur die beschriibe Liechtstreuig in dr Erdatmosphäri wird dr Rand vu dr schwarze Schiibe zue eme kupferrot schimmernde Ring, wo im Mo die entsprechend Farb verleiht.

==== Sunnefinsternis ====
Bi ere [[Sonnenfinsternis|Sunnefinsternis]], wo numme bi Nöimo ufträte cha, stot dr Mo zwische Sunne un Erde. Si cha numme in dr Gegende beobachtet werre, wo dr Chern- oder Halbschatte vum Mo durlaufe; sälli Gegende stelle sich meistens als langi, aber rächt schmali Strife uf dr Erdoberflächi dar.

Mer underschidet:
* ''totali'' Sunnefinsternis, bi dere dr Mo d'Sunneschiibe einigi Minute lang vollständig bedeckt un d'Erde dr Chernschatte (''Umbra'') vum Mo durlauft;
* ''partielli'' Sunnefinsternis, bi dere dr Mo d'Sunneschiibe nit vollständig bedeckt; dr Beobachter befindet sich debi im Halbschatte (''Penumbra'') vum Mo;
* ''ringförmigi'' Sunnefinsternis, wenn dr Mo dur zue großi Erdferni d'Sunneschiibe nit ganz abdeckt (lueg au: ''[[Durchgang|Durgang]]'').

==== Sarosperiode ====
Scho in dr [[Chaldäer]] (um ca. 1000 v. Chr. ?) isch bekannt gsi, dass sich Finsternisse nooch eme Zittruum vu 18 Johre un 11 Däg, dr ''[[Sarosperiode]]'', wiiderhole. Nooch 223 synodische bzw. 242 drakonitische Munät (vu lat. ''draco'', Drache, alds astrologischs Symbol fer d'[[Mondknoten|Mochnote]], wil mer dert e mo- un sunnefressende Drache vermuetet het, wo d'Finsternisse verursacht het) bestot wiider fast die selb Stellig vu Sunne, Erde un Mo zuänander, so dass sich e Finsternisstellig nooch 18 Johre un 11,33 Däg ernöit ergit.

D'Ursach vu sällere Periode lit dorin begründet, dass bi ere Finsternis sowohl d'Sunne als au dr Mo nooch bi dr Chnote vu dr Mondbahn liige müen, wo in 18 Johre eimol um d'Erde laufe. [[Thales]] het sälli Periode, die er bi ere Orientreise chenneglärt het, fer si Finsternisprognose [[585 v. Chr.]] benutzt. Dur si hän d'[[Antikes Griechenland|Griche]] die militärisch iberlegene [[Perserreich|Perser]] besiige chänne.

Wil d'Iberistimmig vu dr 223/242 Munät nit exakt isch, risst d'Sarosperiode etwa alli 1.300 Johre ab un e nöii fangt a, wo sich die vorige Finsternisse drin nimmi wiiderhole.

== Selenologi un Selenographi ==
[[Datei:moon_at_midnight.jpg|thumb|dr Mo am 30. Dezember 2004]]
D'[[Selenologie|Selenologi]] oder "[[Geologie|Geologi]] vum Mo" beschäftigt sich mit sinere Entstehg, sinem Ufbau un sinere Entwicklig sowie mit dr Entstehig vu dr beobachtete Strukture un dr defür verantwortliche Prozesse, während d'Ufgab vu dr [[Selenographie|Selenographi]] in dr Erstellig vu [[Mondkarte|Mocharte]] bestot.

=== Eigeschafte un Entwicklig vum Mo ===
''Hauptartikel: [[Entstehung des Mondes|Entstehig vum Mo]]''

Dr Mo het e Durmesser vu 3.476 km un wiist mit 3,345 g/cm<sup>3</sup> e geringeri Dichti wie d'Erde uf. Er isch vu sinere Größi un Eigeschafte her eigentlich e terrestrische Planet. Dorum un ufgrund vu sinem im Verglich zue andere Planete rächt grosse Grösseverhältnis zue dr Erde bezeichnet mer Erde un Mo deshalb glegentlich au als Doppelplanet. Si im Vergliich zue dr Erde gringeri middler [[Dichte|Dichti]] erforderet viili hypothetischi Anahme fer si Entstehig (wil nooch dr Standardtheori vu dr Entstehig vum Sunnesystem e erdähnlichi Dichti z'erwarte wär) so dass es erst emol zahlriichi Hypothese iber d'[[Entstehung des Mondes|Entstehig vum Mo]] gä het.

S'hüt withi aerchannt Modell zue dr [[Entstehung des Mondes|Entstehig vum Mo]] sait, dass vor ebba 4,5 Milliarde Johre e Himmelskörper vu dr Grössi vum [[Mars (Planet)|Mars]] strifend mit dr Erde kollidiert isch. Debi isch vil Materie, vorwigend us dr [[Erdkruste|Erdchruste]] un em Mantel vum ischlagende Körper, in e Erdumlaufbahn gschlüderet worre, het sich dert zämmeballt un schliessli dr Mo gformt. Nooch aktuelle Simulatione het sich dr Mo in ere Entfernig vu rund dri bis fümf Erdradie bildet, also in ere Höchi zwische 20.000 un 30.000 Kilometer. Dur dr Zämmestoss un die friwerdend Gravitationsenergi bi dr Bildig vum Mo isch säller ufgschmolze un vollständig vu eme Ozean us [[Magma]] bedeckt worre. Im Lauf vu dr Abchüehlig het sich e Chruste us dr lichtere Minerale usbildet, wo noch hüt in dr Hochländer vorzfinde sin.

Die „jung“ [[Mondkruste|Mondchruste]] isch bi grössere Ischläge immer wiider durschlage worre, so dass us em Mantel nöii Lava in die entstehende Krater het noochfliesse chänne. Es hän sich d' ''Maria'' bildet, wo erst einigi hundert Millione Johre später vollständig erchaltet sin. S'sog. „Gross Bombardement“ het erst vor 3,8 bis 3,2 Milliarden Johre geendet, noochdem d'Azahl vu dr Meteoriteischläge vor ebba 3,9 Milliarde Johre dütlich zruckgange isch. Denooch isch kei starchi [[vulkan]]ischi Aktivität meh noochwiisbar, au wenn einigi Astronome vereinzelti Lüchterschinige beobachtet ha wenn.

Im November 2005 het e [http://idw-online.de/pages/de/news138356 internationals Forscherteam] vu dr [[Eidgenössische Technische Hochschule|ETH Züri]] sowie dr Universitäte Münster, Köln un Oxford erstmols d'Burtsstund vum Mo präzis datiere chänne. Dodefir hän d'Wisseschaftler e Analyse vum [[Isotop]] [[Wolfram]]-182 benutzt un s'Alder vum Mo uf (4527 ± 10) Millione Johre bestimmt.

=== Innerer Ufbau vum Mo ===
[[Datei:Ufbau Mond.png|thumb|Schematischer Ufbau vum Mo (links: Vordersite, rechts: Rucksite)]]
[[Datei:Mondmagma.svg|thumb|left|370px|Ufbau vu dr ussere Schichte vum Mo; KREEP: Kalium, Rare Earth Elements (d.<nowiki>&nbsp;</nowiki>h. Selteni Erde), Phosphor]]
Unser Wisse iber dr Ufbau vum Mo berueht im Wesetliche uf dr Date vu dr viir vu dr Apollo-Missione zruckglossene [[Seismometer]], wo diversi Mondbebe un Erschütterige dur [[Meteorit]]eischläg ufzeichnet hän, sowie dr Kartierige vu dr Oberflächi, vum [[Gravitation]]sfeld un dr mineralische Zämmesetzig dur d [[Clementine (Sonde)|Clementine]]- un d'[[Lunar Prospector]]-Mission.

Dr Mo besitzt e 70 (an dr Movordersite) bis 150&nbsp;km (Rucksite) dicki Chruste, wo vu ere mehreri Meter dicke [[Regolith]]schicht bedeckt isch. Drunter lit e feste Mantel us [[Basalt]]gsteine. Es git Azeiche fer e Unstetigkeitsflächi in 500 Kilometer Diefi, wo e Wexel vu dr Gsteiszämmesetzig vorlige chönnt. Dr 200 bis 400 Kilometer gross [[eisen|iisehaltig]] Chern dürft Temperature um 1.600 Grad Celsius ufwiise.

Die bunde Rotation vum Mo het au Iflüss uf Form un innere Ufbau. Dr Mo isch in Richtig vu dr Erde langzoge un si Masseschwerpunkt lit ebba 2 Kilometer nächer zue dr Erde wie si geometrischer Middelpunkt.

==== Mobebe ====
[[Datei:Apollo-PSE.jpg|thumb|left|Passivs Seismischs Experiment (PSE) (Apollo 11, NASA)]]
Die zruckglossene Seismometer vu dr Apollomissione registriere ebba 500 Mobebe pro Johr. D'Bebe sin im Vergliich zue [[Erdbeben|irdische Bebe]] sehr schwach, s'stärkste het e Stärchi vu chnapp 5 uf dr [[Richterskala]] erreicht, die meiste liige aber bi ere Stärchi vu 2. Die seismische Welle vu dr Bebe chänne ei bis viir Stunde lang verfolgt werre, si werre im Moinnere also numme sehr schwach [[Dämpfung|dämpft]].

Meh wie d'Hälfti vu dr Bebe entsten in ere Diefi vu 800 bis 1.000 Kilometer un wiise Hüfigkeitsspitze bim [[Apogäum]]- un [[Perigäum]]-Durgang uf, des heißt alli 14 Däg. Au sind Bebe us dr oberflächenoche Region vum Mo bekannt. D'Ursach lit dodrin, dass sich dr Ufbau vum Mo im Middelwert vu dr dur d'Erde verursachte Gravitation abasst het. Dur d'Bebe werre die innere Spannige abbaut, wo am erdnächste un erdfernste Punkt vu dr Mobahn ihr Maximum erreiche. Dr Ursprung vu dr Bebe verdeilt sich nit gliichmäßig iber e kompletti Mantelschale, sundern die meiste Bebe entsten an numme ebba 100 Stelle, wo jewils numme wänigi Kilometer gross sin. Dr Grund fer sälli Konzentration isch no nit bekannt.

==== [[Mascon]]s ====
[[Datei:Mascon_mare_serenitatis.jpg|thumb|304px|S'Gravitationsfeld vum Mare Serenitatis (unde) sowie d'Topographi (obe), s'Mascon isch im Zentrum dütlich z'erchenne (NASA)]]
Dur ugwöhnlichi Iflüss uf d'Bahne vu de Lunar-Orbiter-Missione het mer am End vu dr 1960er ersti Hiwis uf [[Schwereanomalie]] erhalde, wo mer Mascons ('''''Mas'''s '''con'''centrations'', Massekonzentratione) gnennt het. Dur Lunar Prospector het mer sälli Anomalie nächer undersuecht, si befinde sich meistens im Zentrum vu dr Krater un sin vermuetli dur d'Ischläg entstande. Möglicherwiis handlet es sich um die iiseriiche Cherne vu dr Impaktore, wo ufgrund vu dr fortschrittende Abchüehlig vum Mo nimmi bis zum Chern hän absinke chänne. Nooch ere andere Hypothese chönnt es sich um Lavablose handle, wo als Folg vume Ischlag us em Mantel ufgstiige sin.

=== Mooberflächi ===
D'Oberflächi vum Mo isch fast vollständig vu ere druchene, aschgraue Staubschicht, dem Regolith, bedeckt, dr schinbar „Silberglanz“ wird ime irdische Beobachter dur dr Kontrast zum Nachthimmel numme vortüscht – in Wirklichkeit het dr Mo sogar - bsunders uf dr erdzuegwendete Site - e bsunders gringi [[Albedo]] (Ruckstrahlfähigkeit).

D'Mooberflächi zeigt [[Gebirgszug|Chettegebirge]], Gräbe un [[Rille]] ([[Fossa (Geologie)|Fossa]]), flachi Dome un großi Magma-Ebene, aber keinerlei aktivi [[Plattentektonik|Tektonik]] wie d'Erde.

==== Regolith ====
Dr Mo besitzt kei nennenswerti Atmosphäri, deshalb schlage ständig Meteorite vu jedere Grössi ohne vorherigi Abbremsig uf dr Oberflächi i un pulverisiere d'Gsteine. Dr [[Regolith]], wo dur säller Prozess entstande isch,  bedeckt bis uf die junge Krater die gsamt Oberflächi mit ere mehreri Meter dicke Schicht, wo d'Detailstruktur vum Undergrund verberge duet. Sälli Deckschicht erschwert d'Undersuechig vu dr Strukture un vu ihrer gnaue Entstehigsgschichte erheblich.

Dr Regolith entstot im Wesetliche us em normale Oberflächematerial, aber er het au Bimengige, wo dur Ischläg an die jewilig Position verfrachtet worre sin. Obwohl er gmeihi als ''Mostaub'' bezeichnet wird, entspricht dr Regolith eher ere Sandschicht. D'[[Korngröße|Chorngrössi]] reicht vu [[Staub]]chorngrössi direkt an dr Oberflächi iber [[Sand]]chörner wänig diefer bis hi zue Stei un Felse, wo erst später dezuechu un no nit vollständig zermahle sin. E wittere wichtige Bestanddeil sin chleini [[glas]]igi Erstarrigsprodukte vu Ischläge. An manche Stelle bestot dr Regolith fast zue dr Hälfti us sällene [[Agglutinate]], des heisst Glaschügelli, wo wesetlichi Bestanddeile vum normale mineralische Regoliths enthalde. Si entsten, wenn die gschmolzene Impaktprodukte erst nooch em Uftreffe uf d'Regolithschicht erstarre.

Im [[Mondmeteorit|Mometeorit]] [[Dho 280|Dhofar 280]], wo anno 2001 im [[Oman]] gfunde worre isch, sin nöii [[Eisen|Iise]]-[[Silicium]]-Mineralphase identifiziert worre. Eine vu sällene Mineralphase (Fe<sub>2</sub>Si), wo demit erstmols in dr Natur eindütig noochgwiise worre isch, isch nooch em Forscher [[Bruce Hapke]] als [[Hapkeit]] benennt worre. Bruce Hapke het in dr 1970er d'Entstehig vu derartige Iise-Verbindige dur [[Weltraum-Erosion|Weltruum-Erosion]] (engl. ''Space Weathering'') vorhergsait. Weltruum-Erosion isch fer die zittlich Veränderig speziell au vu dr optische Eigeschafte (Reflexivität) vu dr Oberflächi vu atmosphärelose Körper verantwortlich.

Dr Mo het kei nennenswerts Magnetfeld, d.&nbsp;h. d'Deilli vum Sunnewind– vor allem [[Wasserstoff]], [[Helium]], [[Neon]], [[Kohlenstoff|Chohlestoff]] un [[Stickstoff]] – treffe nohzue ughinderet uf dr Mooberflächi uf un werre im Regolith implantiert, ähnlich wie bi dr [[Ionenimplantation|Ioneimplantation]], wo in Wisseschaft un Technik agwendet wird. Uf sälli Wiis bildet dr Moregolith e Art „Klima“-Archiv vum Sunnewind, vergliichbar mi dr [[Gletscher]] in [[Grönland]] un dr [[Antarktis]] fer s'irdisch [[Klima]]. Dezue chummt noch, dass die [[Kosmische Strahlung|kosmisch Strahlig]] etwa e Meter dief in d'Mondoberflächi idringt un dert dur Chernreaktione (hauptsächlich [[Spallation]]sreaktione) nöii Elemente bildet werre. E Folg devu isch, dass Gsteine vum Mondregolith z. B. bedütend meh Edelgase enthalde wie irdischi Gsteine oder au wie Meteorite us em Asteroidegürtel. Insbesunder s'<sup>3</sup>He chönnt emol fer [[Kernfusionsreaktor|Fusionschraftwercher]] sogar wirtschaftlich bedütend werre.

Wil dr Moregolith dur Ischläg ab un zue umgwälzt wird, hän die einzelne Bestanddeile meistens e komplexi Bestrahligsgschichte hinder sich. Mer cha aber dur radiometrischi [[Datierung|Datierigsmethode]] fer Moprobe oft rusfinde, zue wellem Zittpunkt sälli direkt oder noch bi dr Oberflächi gsi un dr kosmische Strahlig un em [[Sonnenwind|Sunnewind]] usgsetzt gsi sin. Demit len sich Erchenntnisse iber die kosmisch Strahlig un dr Sunnewind zue sällene Zittpunkte gwinne. ''(Lueg au: [[Springbrunnen-Theorie|Springbrunne-Theori]])''

==== Maria ====
[[Datei:Mare Imbrium-AS17-M-2444.jpg|thumb|Mare Imbrium mit em grosse Kopernikuskrater am obere Bildrand (Apollo 17, NASA)]]
Die dunkle Diefebene vu dr Movordersite, wo 16 Prozent vu dr Mooberflächi bedecke, het mer früeher fer Meere ghalde. Si werre deshalb nooch [[Giovanni Riccioli]] als ''Maria'' (Singular ''Mare'') bezeichnet. Si besten us 3,1 bis 3,8 Milliarde Johre alde dunkle Basalte, wiise numme wänigi Krater uf un sin vu ere 2 bis 8 Meter dicke Regolithschicht bedeckt, wo riich an [[Eisen|Iise]] un [[Magnesium]] isch.
Si sin vermuetli dur grossi Ischläg in dr Früehphase vum Mo entstande, sin also sälber riisgi, lavagfüllti Krater. Denn wil in sällem Entwickligsstadium dr Mantel noch flüssig gsi isch, sin si aschliessend mit Lava us em Innere vollgloffe. ''(Lueg au: [[Liste der Erdmondgewässer|Liste vu dr Erdmogwässer]])''

D'Maria wiise, mit Usnahm vu dr Krater, numme sehr gringi Höcheunderschiide vu maximal 100 Meter uf. Zue sälle Erhebige ghöre d' ''Dorsa'' (Rucke), flachi Ufwölbige wo sich iber mehreri Dutzend Kilometer erstrecke.

==== Terrae ====
D'Hochländer het mer früeher als Kontinente agsähe un si werre dorum als ''Terrae'' bezeichnet. Si wiise dütlich meh [[Krater]] wie d'Maria uf un werre vu ere bis zue 15 Meter dicke Regolithschicht bedeckt, wo riich an hellem [[aluminium]]riiche [[Anorthosit]] isch.
Si sin selenologisch älder wie d'Maria, die undersuechte Gsteiner het mer uf 3,8 bis etwa 4,5 Milliarde Johre datiert un si sin vermuetlich d'Reste vu dr ursprüngliche Mochruste. Us dr [[Samarium]]-[[Neodym]]-Isotopesystematik vu mehrere Mo-Anorthosite het e Kristallisationsalder vu 4,456 ± 0,04 Milliarde Johre fer sälli Gsteiner bestimmt werre chänne, was als Bildigsalder vu dr erste Chruste un als Afang vu dr Kristallisation vum ursprüngliche Magmaozean interpretiert wird.

In dr Hochländer git's mehreri Gebirge, wo Höche vu ebba 10 Kilometern erriiche. Si sin möglicherwiis dodur entstande, dass dr Mo infolg vu dr Abküehlig gschrumpft isch un sich dodurch [[Faltengebirge|Faltegbirge]] ufgwölbt hän. Nooch ere andere Erchlärig chönnt es sich um d'Iberreste vu Kraterwälle handle. D'Mogebirge wäre no binne Minute enstande. Si sind nooch irdische Gebirge benennt worre, zum Biispil [[Alpen|Alpe]], [[Apennin]]e, [[Kaukasus]] un [[Karpaten|Karpate]]. ''(Lueg au: [[Liste der Berge und Gebirge des Erdmondes|Liste vu dr Berge un Gebirge vum Erdmo]])''

==== Krater ====
{| align="right" cellspacing="0" cellpadding="0" style="margin: 0em 0em 0em 1em;"
| [[Datei:Crater Theophilus.jpg|thumb|center|Krater Theophilus (Apollo 16, NASA)]]
|-
| [[Datei:As15-81-10894.jpg|thumb|center|Hadley-Rille (Apollo 15, NASA)]]
|}
D'Krater sin grossdeils dur [[Asteroid]]e-Ischläge ([[Impaktkrater]]) vor ebba 3 bis 4,5 Milliarde Johre in dr Früehzitt vum Mo entstande. Dr [[Nomenklatur]] vum Riccioli folgend, werre si vorzugswiis nooch Astronome, Philosophe un andere Glehrte benennt. Ihri Grösse reiche vu 2.240 km Durmesser, wie im Fall vum [[Südpol-Aitken-Becken|Südpol-Aitken-Becke]], bis hi zue Mikrokrater, wo erst under em Mikroskop sichtbar werre. Mit irdische Teleskope cha mer allei uf dr Vordersite meh wie 40.000 Krater mit Grösse vu meh wie 100&nbsp;Meter underschide, uf dr Rucksite git's aber e Viilfachs meh. (''Lueg au:'' [[Liste der Krater des Erdmondes|Liste vu dr Erdmokrater]])

Vulkanischi Krater dürfte sehr selte si, doch werre vereinzelti [[Gas]]ustritte registriert.

==== Morille (Rimae) ====
Uf dr Mooberflächi git's au Rillestrukture (Rima), wu iber Ursprung vun ene vor em Apolloprogramm lang spekuliert worre isch. Mer underschidet
* gradi Rille,
* bogeförmigi Rille un
* [[Mäander (Fluss)|mäanderförmigi]] Rille.
Sit dr Undersuechige vu dr Hadley-Rille dur Apollo 15 got mer devu us, dass es sich bi dr mäanderförmige Rille um [[Lava]]kanäle handlet, wo zum Deil „iberdacht“ gsi sin. D'Decke sin aber im Lauf vu dr Moentwicklig igstürzt un zue Regolith zermahle worre. D'Entstehigsgschichte vu dr andere Rilleforme isch dütlich usicherer, si chännte aber als Risse in dr erchaltende Lava entstande si.

Näbe dr als Rima bezeichnete Strukture besten noch schmali, verdiefti Strukture, wo e Längi bis iber 400 km erreiche. Si ähnle dr langgstreckte Rille (Rimae) un werre als Furche oder Risse (Rupes) bezeichnet. Sälli Furche gelte als Bewiis fer s Wirke vu Spannigschräfte innerhalb vu dr Mochruste. (''Lueg au:'' [[Liste der Rillenstrukturen des Erdmondes|Liste vu dr Rillestrukture vum Erdmo]])

==== Rucksite vum Mo ====
Iber d'Rucksite vum Mo isch vor dr erste Ruumfahrtmissione nit bekannt gsi, wil si dur die bunde Rotation vu dr Erde us nie sichtbar isch, erst [[Lunik 3]] het die erste Bilder gliferet. Si underschiidet sich in mehrere Aspekte vu dr Vordersite:
* Si bestot fast numme us Hochländer, het aber dütlich meh Krater, under anderen s'gross [[Südpol-Aitken-Becken|Südpol-Aitken-Becke]], e 13 km diefe Krater mit 2.240 km Durmesser. Undersuechige vu dr [[Clementine (Sonde)|Clementine]]-Mission un vum [[Lunar Prospector]] lege d'Vermuetig nooch, dass do e sehr grosse Ischlagkörper d'Mochruste durstosse un möglicherwiis Mantelgstainer friglegt het.
* D'Mochruste isch an dr Morucksite mit 150&nbsp;km gegeniber 70&nbsp;km an dr Vordersite etwa dopplet so dick.

Es git noch kei befridigendi Erchlärig fer sälli fundamentale Underschiide zwische Vorder- un Rucksite vu, Mo.

Dr oft verwendet Usdruck „Dunkli Site vum Mo“ (''Dark Side of the Moon'') fer d'Rucksite vum Mo isch im eigentliche Wortsinn falsch, wil d'Rucksite im Lauf vu dr Morotation sehr wohl vu dr Sonne beschiine wird. Korrekter wär "Ferni Site vum Mo" (''Far Side of the Moon'')

=== Wasser ===
Dr Mo isch e extrem druchene Körper. In dr Apollo-Probe chummt Wasser, im Gegesatz z. B. zue einige [[Chondrit|chondritische]] [[Meteorit]]e, nit emol in Form vu [[Hydratisierung|hydratisierte]] Minerale vor. Mer schätzt, dass die gsamt Wassermengi vum Mo numme ebba in dr Wassermengi vum [[Zürichsee|Zürisee]] entspricht. Umso erstaunlicher isch es, dass s'Noochberobjekt, d'Erde, dr wasserriichst Körper im innere Sunnesystem isch.
D'Impakthypothese vu dr Mo-Entstehig git fer des Phänomen allerdings e plausibli un eleganti Erchlärig.

D'Lunar-Prospector-Sonde het Hiwiise uf [[Wassereis|Wasseriis]] in dr Krater vu dr Polarregione vum Mo gfunde; säll Wasser chännt us Kometenabstürze stamme. Wil die polare Krater ufgrund vu dr gringe Neigig vu dr Moax gege d'Ekliptik niemols direkt vu dr Sunne bestrahlt werre, chännt's si, dass dert noch im Regolith bundes Wasseriis vorhande isch.
Dr Versuech, dur dr ziilt Absturz vom Prospector in ein vu dene Polarkrater eidütigi Bewiis z'erhalde, isch allerdings fählgschlage. S'git bis hüt keini zwifelsfreii Bewiis.

=== Atmosphäri ===
Dr Mo het kei [[Atmosphäre|Atmosphäri]] im eigentliche Sinn, sundern numme e [[Exosphäre|Exosphäri]]. D'Gasdaili hän in dr Nächi vum Mo e dütlich höcheri Konzentration wie im interplanetare Ruum. Trotzdem isch dr Gasdruck vu dr Moatmosphäri witt nidriger wie der im e hochreine Laborvakuum. S'Gas um dr Mo bestot zue etwa gliche Deile us [[Helium]], [[Neon]], [[Wasserstoff]] sowie [[Argon]] und chummt vu igfangene Deilli vum [[Sonnenwind|Sunnewind]]. E sehr chleine Deil entstot au dur Usgasige us em Moinnere, wobi insbsundere <sup>40</sup>[[Argon|Ar]], wo dur Zerfall vu <sup>40</sup>[[Kalium|K]] im Moinnere entstot, vu Bedütig isch. Interessanterwiis wird e Deil vu dem <sup>40</sup>Ar aber dur's im Sunnewind mittransportiert Magnetfeld wiider uf d'Mooberflächi zrucktriibe un in die oberst Staubpartikelschicht ibernu. Wil <sup>40</sup>K früeher hüfiger gsi isch un demit meh <sup>40</sup>Ar usgast isch, cha dur Messig vum <sup>40</sup>Ar/<sup>36</sup>Ar-Verhältniss vu Momaterial bestimmt werre, zue wellere Zitt es in dr oberste Schicht vum Moregolith gläge isch. Es bestot e [[Gleichgewicht|Gliichgwicht]] zwische dr igfangene Atome un em Verlust dur temperaturbedingts Entwiiche.

== Masse vum Mo ==
D'Bestimmig vu dr Momasse stellt kei eifachs Problem dar, wil si sich nit direkt us em [[Gravitationsgesetz|Gravitationsgsetz]] ergit. 

Umchreist e Körper vu dr Masse <math>m</math> e Gravitationszentrum vu dr Masse <math>M</math> im Abstand <math>r</math> vu dr beide Massenmiddelpunkte, so giltet dur Glichsetzig vu dr Terme fr d'Zentripetal- un d' [[Gravitationskraft|Gravitationschraft]]
:<math>m\omega^2 r = \frac{GMm}{r^2}</math>.

D'Masse vum umchreisende Körpers hebt sich in sällere Glichig rus un es blibt numme d'Masse vum umchreiste Körper ybrig. Doher losst sich mit sällere Glichig numme d'Masse vume Objekt bestimme, sofern säll iber e Satellit verfüegt, wo sich nächerigswiis in ere Chreisbahn ums Objekt beweggt.

Erde un Mo stelle e Zweikörpersystem dar, beidi Partner umkreise ihr gmeinsame [[Schwerpunkt]] <math>S</math>. Bim Zweikörpersystem us Erde un Sunne fallt säller Schwerpunkt praktisch mit em Sunnemiddelpunkt zämme, wil d'Sunne sehr viil masseriicher wie d'Erde isch. Bi Erde un Mo isch dr Masseunderschid aber nit so gross, doher lit ihr gmeinsamer Schwerpunkt nit im Zentrum vu dr Erde, sundern dütlich devu entfernt (aber immer noch under dr Oberflächi).
Mir bezeichne jetz <math>r_1</math> als dr Abstand vum Erdmiddelpunkt zum Schwerpunkt <math>S</math> un <math>r_2</math> als dr Abstand vum Momiddelpunkt vu demselbe. Wil Erde un Mo sich beidi um <math>S</math> drille, giltet fer beidi Himmelskörper die gliich [[Winkelgeschwindigkeit|Winkelgschwindigkeit]] <math>\omega</math>. Dodemit underlige Erde un Mo jewils dr [[Zentripetalkraft|Zentripetalchraft]] 
:<math>M\omega^2 r_1</math> &nbsp; beziegigswiis &nbsp; <math>m\omega^2 r_2</math>.

Die zwische beide Himmelskörper wirkend Gravitationskraft ergit sich mit em [[Gravitationsgesetz|Gravitationsgsetz]] zue
:<math>\frac{GMm}{(r_1+r_2)^2}</math>

Dur Gliichsetze vu dr Terme fer Zentripetal- un Gravitationschraft erhalde mir dorus d'Glichige
:<math>\omega^2 r_1 = \frac{Gm}{(r_1+r_2)^2}</math> 
un 
:<math>\omega^2 r_2 = \frac{GM}{(r_1+r_2)^2}</math>.

Setze mir sälli Beziegige ins Verhältnis zuenander, so zeigt d'Rechnig
:<math>\frac{r_1}{r_2}=\frac{\omega^2 r_1}{\omega^2 r_2 } = \frac{\frac{Gm}{(r_1+r_2)^2}}{\frac{GM}{(r_1+r_2)^2}} = \frac{m}{M}</math> &nbsp; , 
dass s'Masseverhältnis vu Erde un Mo grade im Verhältnis vu <math>r_1</math> zue <math>r_2</math> entspricht. Somit got es numme dorum, wie gross <math>r_1</math> un <math>r_2</math> sin – also wo sich dr Schwerpunkt vum Systems befindet.

Ohni dr Mo un ihm si Schwerchraft dät d'Erde e elliptischi Bahn um d'Sunne durlaufe. Datsächlich beweggt sich allerdings dr Schwerpunkt vum System Erde-Mo uf ere elliptische Bahn.
D'Rotation um dr gmeinsam Schwerpunkt erzügt so e liichti Welligkeit in dr Erdbahn, wo e chleini Verschiebig vu dr vu dr Erde us gsähene Position vu dr Sunne verursacht. Us vu Astronome gmessene Date vu sällere Verschiebig isch <math>r_1</math> zue etwa 4.700 km brechnet worre, also 1.671 km under dr middlere Erdoberflächi; dr middler Radius vu dr Erde betrait 6.371 km. Wil dr Mo kei gnaui Chreisbahn um d'Erde beschribt, berechne mir <math>r_2</math> iber dr middler Bahnradius, abzüglich <math>r_1</math>. Es giltet also <math>r_2</math> = 384.405 km − 4.700 km = 379.705 km.

Demit ergit sich fer s'Masseverhältnis

:<math>\frac{r_1}{r_2}\approx\frac{1}{80{,}788}</math> &nbsp; ,

womit dr Mo ebba 81 Mol liichter wie d'Erde isch. Dur Isetze vu dr Erdmasse <math>M\approx 5{,}98\cdot 10^{24} \mathrm{kg}</math> ergit sich d'Masse vum Mo zue: <math>m\approx\frac{M}{80{,}788} \approx 7{,}4021 \cdot 10^{22} \mathrm{kg}</math>.

== Suschtigs ==
=== Iflüss vum Mo uf d'Erde ===
[[Datei:Earth-Moon.jpg|thumb|450px|Korrekts Grösse- un Abstandsverhältnis zwische Erde un Mo]]
Dr Mo verursacht dur si Gravitation uf dr Erde Gezittewirkige. [[Ebbe]] un [[Flut]] in dr Meere un im Erdmantel bremse d'Erdrotation un verlängere dodur gegewärtig d'Däg um ebba 20 Mikrosekunde pro Johr.
D'Rotationsenergi vu dr Erde wird debi in Wärmi umgwandlet un dr [[Drehimpuls|Drillimpuls]] wird uf dr Mo ibertrait, wo sich dodur um ebba 4 Zentimeter pro Johr vu dr Erde entfernt. Säller scho lang vermuetet Effekt ist sit ebba 1995 dur Laser-Distanzmessige abgsicheret. Dodurch bedingt dät d'Erde in a baar Milliarde Johr im Mo immer die gliich Site zuewende (vgl. [[Gebundene Rotation|bundeni Rotation]]). Dr Mo dät no ebba dopplet so wit vu dr Erde entfernt si wie hüt un sich deno in bundener Rotation wiider dr Erde anächere. Wohlgmerkt, dät, denn die Rechnig isch ohni d'Wirti gmacht. Sälli isch d'Sunne un wird in ihrer [[Roter Riese|Rote-Riise-Phase]] scho vorher s'Erde-Mo-System bruzle un durenanderwirble, wenn nit gar vernichte.
 
Dr Mo stabilisiert dur si Adeil am Gsamtsystem Erde-Mo (er enthaldet ebba 80% vum Drillimpuls) au d' [[Erdrotation|Drillax]] vu dr Erde, dere Lage ohni säller Ifluss nit iber viili 100 Millione Johre so einigermasse stabil hätt blibe chänne. Wär d'Erdax nit iber so langi Zitrüm stabil bliibe, hätte säll gravierendi Konsequenzen fer Johrezitte un Klima un dodemit Läbe un im Läbe si Evoluton gha.

E Ifluss vum Mo uf d'[[Mensch]]e un viili [[Lebewesen|Läbewese]], vor allem Pflanze, isch noch umstritte, bi menke Dierarte aber noochgwiise. Allerdings wird in dr Land- un [[Forstwirtschaft]] sit alters her doruf gachtet, dass bestimmti Arbete in dr [[Natur]] zum richtige [[Zeitpunkt|Zittpunkt]] gmacht werre. In nöierer Zitt werre dezue [[Mondkalender]] benutzt. Wisseschaftlich noochgwiise isch dr Ifluss vum Mo als [[Navigation]]shilf fer einigi Arte vu [[Zugvogel|Zugvögel]] un nachtaktive [[Insekten|Insekte]].

=== Moregeboge ===
Au z'Nacht cha dur Zämmetreffe vu Moliecht un Rägetropfe e so gnennte [[Mondregenbogen|Morägeboge]] entsto, wo analog zum physikalische Prinzip vum [[Regenbogen|Rägeboge]] vu dr Sunne funktioniert.

=== Mohoft un -halo ===
[[Datei:Lunarcorona.jpg|thumb|right|Mohoft]]
Als [[Korona (Atmosphärische Optik)|Mohoft]] werre farbigi Ring um dr Mo bezeichnet, wo dur d'[[Beugung (Physik)|Bügig]] vum [[Licht|Liecht]] an dr Wassertröpfli vu dr [[Wolke]] verursacht werre. Debi isch dr usserst Ring vu rötlicher Farb un het e Usdähnig vu ebba zwei Grad, in seltene Fälle au bis zue zehn Grad.

Umgangssprochlich wird dr Begriff vum Mohoft au fer e [[Halo (Lichteffekt)|Halo]] um dr Mo bruucht. Defir sin Iiskristalle in Luftschichte verantwortlich, wo us dünnem Höchenäbel oder Dunst entstande sin un s'uf d'Erde ifallend Liecht ime sehr schwache Winkel ablenke un dodur ee Art lüchtende Ring-Effekt fer dr Betrachter hervorruefe.

=== Motüschig ===
Als [[Mondtäuschung|Motüschig]] bezeichnet mer dr Effekt, dass dr Mo in [[Horizont]]nächi grösser ussiht wie im [[Zenit]]. Säll isch kei Folg vu dr [[Refraktion|Liechtbrechig]] an dr Luftschichte, sundern e optischi Tüschig, wo vu dr [[Wahrnehmungspsychologie|Wohrnämmigspsychologi]] undersuecht un erchlärt wird. Uffeme Photo erschint drum e in Horizontnächi ufgnummene Mo gnauso gross oder chlei wie ein am hoche Himmel abgliechtete.

=== Eigetumsverhältnisse ===
Dr [[Weltraumvertrag|Weltruumvertrag]] verbitet Staate, e Eigetumsaspruch uf Weltruumkörper wie drn Mo z'erhebe. Dr Vertrag giltet zwar numme fer Staate, aber s' ''Agreement Governing the Activities of States on the Moon and Other Celestial Bodies''[https://web.archive.org/web/20051230012323/http://www.oosa.unvienna.org/SpaceLaw/moontxt.html] vu dr [[Vereinte Nationen|Vereinten Nationen]], (Artikel 11, Absatz 2 und 3), wo 1979 entworfe un am 11. Juli 1984 in Chraft trätte isch, schliesst jedwedi sonigi Asprüch eindütig us.

Dr Amerikaner Dennis M. Hope het trotzdem 1980 bim Grundstucksamt vu [[San Francisco]] sini Bsitzasprüch uf dr Mo agmeldez. Wil niemand in dr nooch amerikanischem Rächt usgsetzte Frist vu acht Johre Ispruch erhobe het, behauptet Hope, d'Grundstücker iber si defür gründet ''Lunar Embassy'' legal vertriibe z'chänne. Ufgrund vum Weltruumvertrag chänne aber keini Staate Asprüch amelde, dourum isch nooch Asicht vu alle Organisatione ([[Vereinte Nationen|Vereinti Natione]], [[Internationale Astronomische Union|Internationali Astronomischi Union]]) au e Uswittig vu innerstaatlichem Rächt nit erlaubt. D'Grundstucksverchäuf chännte sogar als Betrug gwertet werre, es git aber noch kei grichtlichi Chlärig vu sällere Frog.

Dr Dytsch [[Martin Jürgens]] us [[Westerkappeln]] in [[Westfalen|Westfale]] erhebt ebefalls Aspruch uf dr Mo. Lut ere Schenkigsurchunde vum 15. Juli 1756, usgstellt un underzeichnet vum [[Friedrich II. (Preußen)|Chönig Friedrich em Grosse]] vu [[Preussen|Praisse]], sin d'Rechte am Mo an d'Familie Jürgens als Dank fer gleisteti Dienste ibertrait worre („Jetzo soll ihm der Mo gehören“). In sällerer Urchunde isch festglegt worre, dass der Himmelskörper jewils an dr jüngst Sohn wittervererbt werre soll. D'Familie Jürgens verfüegt so iber die äldiste verbriefte Eigentumsrechte am Mo. Allerdings blibt d'Frage, wer im Friedrich dem Grosse s'Rächt verliehe het, dr Mo z'„verschenke“ un es drängt sich dr Gedanke uf, dass die gleistete Dienste nit ubedingt uf Begeisterig gstosse sin. Worum suscht hätt d'Familie Jürgens wohl mitem Mo ebbis als Gschenk chriegt, wo mer domols wohl nit im entfernteste dra denkt het, dass mer der je erreiche chännt?

=== Möglichi koorbitali Objekte ===

In dr [[Librationspunkt]]e L4 un L5 soll es zwei Staubwolke, die [[Kordylewskische Wolken]] gäbe.

== Gschichte vu dr Mobeobachtig ==

Es lit in dr Natur vum Mensch, sich iber si Umwelt Gedanke z'mache.
Dr Mo mit sine numme mit blossem Aug erchennbare Details isch nooch dr [[Sonne|Sunne]] s'mit Abstand hellst Objekt vum Himmels; zuegliich cha mer si [[Helligkeit]]s- un Phasewexsel zwische [[Vollmond|Vollmo]] un [[Neumond|Nöimo]] sehr guet beobachte.

Mit dr Erfindig vum [[Fernrohr]] het si intensive Erforschig ab 1609 agfange – mit Höchepunkte dur im [[Hieronymus Schröter]] si ''Selenotopographie'' 1791, die langbrennwittig [[Fotografie|Photographi]] ab 1890 un d'[[Raumfahrt|Ruumfahrt]] ab 1959.

=== Mythologischi Afäng ===
Die ältist bekannte Darstellig vum Mo isch e 5.000 Johre aldi Mocharte us em [[Irland (Insel)|irische]] [[Knowth]]. Als witteri historisch bedütendi Abbildig in Europa isch d'[[Himmelsscheibe von Nebra|Himmelsschiibe vu Nebra]] z'nenne.

S'Stei-Monument [[Stonehenge]] het eventuell als Observatorium dient un isch so baut gsi, dass dodemit au Bahneigeschafte vum Mo vorhersagbar oder bestimmbar gsi sin.

In alle [[Archäologie|archäologisch]] undersuechte [[Kultur]]e git es Hiwiise uf die gross kultisch Bedütig vum Mo fer die domolige Mensche. Dr Mo het meistens e zentrali [[Gottheit]] dargstellz, als wiblichi Götti, zum Bispil bi dr [[Thraker]] [[Bendis]], bi dr Ägypter [[Isis]], bi dr Griche [[Selene]], [[Artemis]] un [[Hekate]] sowie bi dr Römer [[Luna]] un [[Diana]], oder als männlicher Gott wie bispilswiis bi dr [[Sumer|Sumerer]] [[Nanna (Gott)|Nanna]], bi de [[Hethiter]] und [[Luwier]] [[Arma (Mondgott)|Arma]], in Ägypte [[Thot]], in Japan [[Tsukiyomi]], bi dr [[Azteken|Azteke]] [[Tecciztecatl]] un bi dr [[Germanen|Germane]] [[Mani (Mondgott)|Mani]] (dä Name leitet sich vom germanische Wort fir Mo ab). Fast immer sin Sunne un Mo debi als entgegegsetzt gschlechtlich denkt gsi, au wenn d'Zueornig variiert het.

E hüfig vorchummender Gedanke isch s'Bild vu dr dri Gsichter vu dr Mogötti: bi Neimo die verfürhrerisch Jungfrau voller Sexualität, bi Vollmo die fruchtbar Mueder un bi abnämmendem Mo s'ald Wib oder d'Hex mit dr Chraft z'heile, zum Bispil bi dr Griche mit Artemis, Selene un Hekate sowie bi der [[Kelten|Kelte]] [[Blodeuwedd]], [[Morrigan]] un [[Ceridwen]].

Dr Mo het bis in d'Nöizitt ini si Faszination nit verlore un isch bis hüt Gegestand vu [[Roman]]e un [[Fiktion]]e, vu im [[Jules Verne]] sinere „Reise zum Mo“ iber im [[Paul Lincke]] si „Frau Luna“ bis hi zum „modernen“ Trüm vu ere [[Mondkolonisation|Besidelig vum Mo]].

=== Kalender ===
Näbe dr mythologische Verehrig hän üsri Vorfahre scho sehr früeh dr regelmässig un liicht iberschaubar [[Rhythmus]] vum Mo fer d'Beschribig vu Zittspanne un als Basis vume [[Kalender]] gnutzt, noch hüte basiert dr [[Islamischer Kalender|islamisch Kalender]] uf em Mojohr mit 354 Däg (12 synodischi Munät). Mit em Ibergang zum [[Ackerbau|Aggerbau]] isch d'Bedütig vum Johresverlauf fer Ussaat un Ern wichtiger. Um säll z'berucksichtige, sin zuenächst nooch Bedarf, später nooch feststoende Formle wie zum Bispiel im [[Metonischer Zyklus|metonische Zyklus]] Schaltmonate igfüegt worre, wo s'Mojohr mit em Sunnejohr synchronisiert hän. Uf sällem lunisolare Schema basiere zum Bispil dr [[Altgriechischer Kalender|altgrichisch]] un dr [[Jüdischer Kalender|jüdisch Kalender]]. Vu dr alde [[Hochkultur]]en hän einzig d'[[Altes Ägypten|Ägypter]] e reins Sunnejohr mit 12 Munäte à 30 Däg sowie 5 (un später alli vier Johr 6) Schaltdäg gha, des heisst ohni strenge Bezug zum synodische Munät vu 29,5 Däg, vermuetli wil fer die ägyptisch Kultur die genau Vorhersag vu dr johrezittlich bedingte [[Nil]]iberschwemmige un domit dr Verlauf vum Sunnejohr iberläbensnotwendig gsi isch.

=== Entwicklig vu dr Moforschig ===
Die erst, wenn au numme skizzehaft Darstellig vu dr sichtbare Strukture vum Mo stammt vu [[Galileo Galilei]] (1609), die erste bruchbare stamme vu [[Johannes Hevelius]], wo mit sinem Werch ''Selenographia'' (1647) als Begründer vu dr [[Selenographie|Selenographi]] giltet. In dr [[Nomenklatur|Nomeklatur]] vu dr Mostrukture het sich s'System vu [[Giovanni Riccioli]] durgsetzt, wo in sine Charte vu 1651 die dunklere Regione als Meere (''Mare'', Plural ''Maria'') un d'Krater nooch [[Philosoph]]e un [[Astronom]]e bezeichnet het. Allgmein aerchannt isch säll System aber erst sit em 19.Johrhundert.

Tusendi Detailzaichnige vu Berge, Krater un Wallebene sin vu [[Johann Hieronymus Schröter]] (1778-1813) agfertigt worre, der au viili Modäler un -rille entdeckt het. Dr erst Moatlas hän [[Wilhelm Beer]] un [[Johann Heinrich Mädler]] 1837 rusgä, ihm isch bal e langi Reihe vu photographische [[Atlas (Kartographie)|Atlante]] gfolgt. D'Qualität vu dr Charte isch in dr 1960er dütlich verbesseret worre, wie fer d'Vorbereitig vum [[Apollo-Projekt]] e Chartierig dur d'[[Lunar Orbiter]]-Sonde us ere Moumlaufbahn rus stattgfunde het. Die hüt gnaueste Charte stamme us dr 1990er dur d'[[Clementine (Sonde)|Clementine]]- un [[Lunar Prospector|Lunar-Prospector]]-Missione.

D'Höchebestimmig vu Krater, Gebirge un Ebene isch mit [[Fernrohr]]beobachtige sehr problematisch gsi un meistens dur Analyse vu Schattelänge erfolgt, wofir [[Josef Hopmann]] Spezialmethode entwicklet het. Erst dur d'Sonde-Chartierige chennt mer verlässlichi Werte: d'Krater, mit Durmesser bis zue 300 Kilometer, wirke zwar steil, sin aber numme wänigi Grad gneigt, die höchste Erhebige higege erreiche e Höchi vu bis zue 10 Kilometer iber em middlere Niveau.

E bedütende Fortschritt in dr Undersuechig vum Mo isch dur d'Satellitemissione erzilt worre. Die [[UdSSR|sowjetisch]] Sonde [[Lunik 1]] isch erstmols im Mo 65.000 km noh chu, [[Lunik 2]] het ihn schliessli troffe un [[Lunik 3]] het 1959 die erste Bilder vu dr Morucksite gliferet. S'[[USA|US-amerikanisch]] [[Apollo-Projekt|Apollo-]] un s'sowjetisch [[Luna-Programm]] hän bi nün Missione zwische 1969 un 1976 insgsamt 382 Kilogramm Mogstei vu dr Movordersite uf d'Erde brocht. Die folgend Tabelle git e Iberblick iber d'Missione, wo Gsteiprobe uf d'Erde zruckgfüehrt hen.

{| {{prettytable}}
!! style="background:#ffc0c0;"  |Datum
!! style="background:#ffc0c0;" |Mission
!! style="background:#ffc0c0;" |Mengi
!! style="background:#ffc0c0;" |Landestelle
|-
|align="center"|20. Juli 1969
|align="center"|[[Apollo 11]]
|align="right"|21,6 kg||[[Mare Tranquillitatis]]
|-
|align="center"|19. November 1969
|align="center"|[[Apollo 12]]
|align="right"|34,3 kg||[[Oceanus Procellarum]]
|-
|align="center"|20. September 1970
|align="center"|[[Luna 16]]
|align="right"|100 g&nbsp;||[[Mare Fecunditatis]]
|-
|align="center"|31. Jänner 1971
|align="center"|[[Apollo 14]]
|align="right"|42,6 kg||Fra Mauro Hochland
|-
|align="center"|30. Juli 1971
|align="center"|[[Apollo 15]]
|align="right"|77,3 kg||Hadley-Apennine (Mare un Hochland)
|-
|align="center"|21. Februar 1972
|align="center"|[[Luna 20]]
|align="right"|30 g&nbsp;||Apollonius Hochland
|-
|align="center"|21. April 1972
|align="center"|[[Apollo 16]]
|align="right"|95,7 kg||[[Descartes (Mondkrater)|Descartes]]
|-
|align="center"|11. Dezember 1972
|align="center"|[[Apollo 17]]
|align="right"|110,5 kg||Taurus-Littrow (Mare un Hochland)
|-
|align="center"|18. August 1976
|align="center"|[[Luna 24]]
|align="right"|170 g&nbsp;||[[Mare Crisium]]
|}

1979 isch dr erst [[Mondmeteorit|Mometeorit]] in dr [[Antarktis]] entdeckt worre, dem si Herchumft vum Mo allerdings erst einigi Johre später erchennt worre isch. Middlerwili chennt mer noch meh wie zwei Dutzend witteri. Sälli bilde e komplementäri Informationsquelle zue dr Gsteiner, wo dur d'Momissione uf d'Erde brocht worre sin: Während mer bi dr Apollo- un Lunaprobe die genau Herchumft chennt, dürfte d'Meteorite, trotz dr Unchenntnis vu ihrem gnaue Herchumftsort uf em Mo, repräsentativer fer d'Mooberflächi si, wil einigi us statistische Gründe au vu dr [[Rückseite|Rucksite]] vum Mo stamme sotte.

=== Mensche uf em Mo ===
[[Datei:Moon landing map.jpg|thumb|Charte vu dr Landestelle vu dr bemannte un ubemannte Missione]]
Im Ramme vum [[Kalter Krieg|Chalte Chrieg]] hän d'[[USA]] un d'[[UdSSR]] in dr 1960er e Alauf zue bemannte [[Apollo-Projekt|Molandige]] undernu, wo aber numme vu dr USA realisiert worre sin.
Am 21. Juli 1969 um 2:58 Uhr [[UTC]] (in dr USA isch um sälli Uhrzitt noch dr 20. gsi) het mit mit [[Neil Armstrong]] möglicherwiis s'erste Mol in dr Gschichte vum irdische Läbe e irdischs Läbewese e andere Himmelskörper beträtte un sich dert aktiv umherbeweggt. 11 [[Astronaut]]e sin im Ramme vum [[Apollo-Projekt]] gfolgt. Wäge dr hoche Choste isch s'Programm nooch sechs erfolgriiche Missione 1972 igstellt worre. Währendem usgoende 20. Johrhundert isch immer wiider iber e Ruckkehr zum Mo un d'Irichtig vu ere ständige [[Mondbasis|Mobasis]] spekuliert worre. Dur Achündigige vum US-Präsident [[George W. Bush]] und dr [[NASA]] am Afang vu 2004 hän sich aber erst später wiider Plän abzeichnet. Demnooch plane d'USA anno 2018 wiider viir Astronaute uf dr Mo z'schicke, wobi d'Finanzierig noch buechstäblich in dr Sterne stot. Wesetlich konkreter als bi dr Amerikaner sin aber inzwische schinbar d'Plän vu dr [[China|Chinese]], wo offebar etwa 2018-20 e Molandig plane.

Chronologischi Liste vu dr 12 Männer, wo bisher dr Mo beträtte hän.
[[Datei:Buzz Aldrin's bootprint on the Moon, AS11-40-5877 (21472308758).jpg|thumb|right|180px|Stifelabdruck vu Edwin Aldrin uf em Mo <br />(Apollo 11)]]
# [[Neil Armstrong|Neil A. Armstrong]]
# [[Edwin Aldrin|Edwin E. „Buzz“ Aldrin]]
# [[Charles Conrad|Charles P. Conrad]]
# [[Alan Bean|Alan L. Bean]]
# [[Alan Shepard|Alan B. Shepard]]
# [[Edgar D. Mitchell]]
# [[David Scott|David R. Scott]]
# [[James Benson Irwin|James B. Irwin]]
# [[John W. Young]]
# [[Charles M. Duke]]
# [[Eugene Cernan|Eugene A. Cernan]]
# [[Harrison H. Schmitt]]

Als ledschter Mensch het dr [[Eugene Cernan|Eugene A. Cernan]] dr Mo verlo.

== d Rucksite vom Mo ==
Vo de Ärde us gsiet me immer nume ei Site vom Mo. Am 3. Jänner 2019 sind d [[Volksrepublik China|Chinese]] mit ere [[Raumsonde|Ruumsonde]] uf de Rucksite vom Mo glanded. Si sind, noch de [[Sowjetunion|Russe]] und de [[USA|Amerikaner]], zwor erscht di dritti Nazion, wo uf em Mo landed – aber di Erschte, wo da uf de Rucksite schaffed.

== Zitat ==

* ''Glauben Sie wirklich, der Mond ist nicht da, außer wenn jemand hinschaut? (Glaubener wirkli, dr Mo isch nit do, usser s'luegt grad ebber na?)'' – [[Albert Einstein]] zue Verträtter vu dr Quantetheori.

== Lueg au ==

* [[Apollo-Projekt]]
* [[Sowjetisches bemanntes Mondprogramm|Sowjetischs bemannts Mondprogramm]]
* [[Impaktkrater]]
* [[Libration]]
* [[Lichtverschmutzung|Liechtverschmutzig]]
* [[Luna-Programm]]
* [[Mann im Mond|Maa im Moo]]
* [[Monat|Munät]]
* [[Mondfinsternis]]
* [[Mondhäuser|Mondhüser]]
* [[Neumond|Nöimo]]
* [[Vollmond|Vollmo]]

== Weblink ==
{{Commonscat|Moon|Mond}}
* [http://www.moonphaseinfo.com/ Aktuelli Mondphase]
* [https://web.archive.org/web/20051215103025/http://www.astro.univie.ac.at/~wuchterl/Kuffner/mond/mondphasen.html Studie widerlege behaupteti Mondiflüss]
* [https://web.archive.org/web/20050830003745/http://www.wappswelt.de/tnp/nineplanets/luna.html Die Nün Planete: Dr Mo]
* [http://www.astrosurf.com/avl/UK_index.html Mondatlassoftware]
* [http://moon.google.com moon.google.com – Onlinemondatlas]
* [http://www.mondatlas.de/ Aktuelles über den Mond & Mondatlas]
* [http://www.lpi.usra.edu/research/apollo/catalog/metric/ 2004 veröffentlichti Detailufnahme vu dr Mondoberflächi us dr Apollo-Missionen 15-17]
* [https://web.archive.org/web/20051124060633/http://home.versanet.de/~adler-computer/Mondfoto/index.htm Mondphotographi]
* [https://web.archive.org/web/20051120094838/http://www.astro.univie.ac.at/~wuchterl/Kuffner/im_brennp/archiv2003/was_ist_ein_mond.html Was isch e Mond?]

== Videos ==
* Us dr Fernsehsendig [[Alpha Centauri (TV)|Alpha Centauri]]:
** [https://web.archive.org/web/20110926191525/http://www.br-online.de/cgi-bin/ravi?v=alpha%2Fcentauri%2Fv%2F&f=990131.rm Wie isch dr Mo entstande?]
** [https://web.archive.org/web/20070405202828/http://www.br-online.de/cgi-bin/ravi?v=alpha%2Fcentauri%2Fv%2F&f=990620.rm Worum keit dr Mo nit uf d'Erde?]
** [https://web.archive.org/web/20090914054223/http://www.br-online.de/cgi-bin/ravi?v=alpha%2Fcentauri%2Fv%2F&g2=1&f=020929.rm Sin d'Mondlandige echt gsi?]

== Quelle ==
<references/>

{{Navigationsleiste_Sonnensystem}}

{{Übersetzungshinweis|de|Mond|dütsch}}

[[Kategorie:Erdmoo]]